Mezopotamya Uygarlıkları

 

Merhaba,

Mezopotamya, meveraünnehir(iki nehir arası bölge) olarak da bilinen coğrafi alan, günümüzü değin binlerce yıl yüzlerce medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Ne yazık ki bugün bu medeniyetlerin hepsinin malumatı elimizde/gün ışığına çıkmış değil.

Fakat Türkiye'nin de toprakları bulunan mezopotamya coğrafyasında gizemli olaylar yaşandığı, kültürel dönüşümlere ev sahiplik yapıldığı ve devasa atılımlara gebe olan insan topluluklarının yaşadıklarını biliyoruz.

İşte bu yazımda sizlere bu insan topluluklarından (bkz: uygarlıklardan) en bilinen birkaçını tanıtacağım.

Hemen sıralayalım...

(aşağıdaki listede tamamıyle mezopotamyaya hakim olan uygarlıklare yere verilmeyip, bunu yerine mezopotamya kültürüne sahip ve bu bölgede etkinlik göstermiş uygarlıkların ismi zikredilmiştir. Yani listede, mezopotamyayla kütlür etkileşimi yaşamış, savaş ve siyasi olaylarda bulunan devletler yer alıyor.)

***

Tarihte bilinen mezopotamya uygarlıkları

 1. Sümer Uygarlığı (Sümerler):  Milattan önce 4.000 ve 2350 yılları arasında hüküm sürmüştür. Akad ve Elamlılar son vermiştir. Birbirinden bağımsız SİTE denilen şehir devletleri halinde yaşadılar. En önemli şehirleri; Ur, Uruk, Lagaş'tır. Bu şehir devletleri ENSİ veya PATESİ denilen Rahip-krallar tarafından yönetiliyordu.

 

Çok tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarına ZİGGURAT denirdi.Mezopotamya'da evler ve tapınaklar taş az olduğundan kerpiç ve tuğladan yapılmıştır.NOT: Hem bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüze kadar ulaşmamıştır. Günümüz Uygarlığının temeli olan yazıyı (ÇİVİ YAZISI) ilk kez Sümerler bulmuştur.(MÖ. 3500) .. Tarihte İlk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devleti diyebiliriz. 

NOT: Lagaş Kralı URUKAGİNE tarafından oluşturulan ilk yazılı kanunlar "fidye ve bedel" sistemine dayanıyordu. Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dir.

 

Sümerler Matematik ve Geometrinin temellerini atnışlardır. (Dört işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, çarpma ve bölme cetvelleri hazırlamışlardır.) Sümerler astronomide de gelişmişlerdir. (Burçları bulmuşlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gün olarak hesaplamışlardır.

 

NOT: Dünyada ilk kez AY YILI hesabına dayanan takvimi Sümerler bulmuşlardır. Son araştırmalara göre örf, adet,geleneklerine ve dil yapılarına, kullandıkları aletlere bakılarak Sümerlerin Mezopotamya'ya Orta Asya'dan geldikleri Türk olabilecekleri tahmin edilmektedir.

 

Akkadlar tarafından yıkılmışlardır. Sümerler ile başlayalım. Bölgedeki ilk şehir uygarlığı olan Sümer uygarlığının MÖ 4000 civarında - veya 6000 yıl önce- güney Mezopotamya'da kurulduğu düşünülüyor. Mezopotamyalılar MÖ 3000'lerde, kil tabletlere uygulanmış çivi şeklinde yazmalarla ilk yazılı metinleri geliştiren toplumlardan. Bu çivi yazısı, yöredeki diğer toplulukların da kendi dillerini yazıya aktarmak için yaklaşık 2000 yıl boyunca kullandıkları bir yazı şekliydi. Ancak günümüzde kullanılan yazının da temeli olan Fenike alfabesi milattan önceki ilk bin yılda en çok kullanılan yazı biçimi olduktan sonra durum değişti.

 

Çivi yazısı ayrıca dünyanın ilk büyük edebi eserlerinden biri olan Gılgamış Destanı'nın hazırlanmasında da kullanılan yazı biçimidir. Mezopotamyalılar yazıyı alım-satım kayıtlarını metne dökmek, mektup yazmak ve hikayeler anlatmak için de kullanmıştır. İnsanlığın büyük buluşlarından olan ve keşfi Mezopotamya'da MÖ 3500'lere dayandırılan tekerleği de Sümerlilerin yaptığı düşünülür.

Sümerliler, Basra Körfezi'ne yolculuk ve Kuzey Hindistan'daki Harappalılar ile ticaret yapmalarına olanak sağlayan gemiler üretmiştir. Kumaş, deri, yarı değerli Harappan taşlarından mücevherler, bakır, inci ve fildişi eşya ticareti yapmışlardır.

 

Sümerler'in dini çok tanrılıydı ve tanrıların çoğu insana benzeyen biçimlerdeydi. Bu tanrılar için çoğu kentin merkezinde yer alan zigguratların üzerine tapınaklar inşa edilmiştir. Bu yapıların tamamlanması ise binlerce insanın çalışmasıyla yıllar sürmüştür.

 

2. Akad Uygarlığı (Akadlar): Milattan önce 2350 ve 2150 yılları arasında hüküm sürmüştür. Guttiler son vermiştir. Arap Yarımadasından Mezopotamya'ya gelen Sami kökenli bir kavimdir.

İlk sürekli ve düzenli orduları kurmuşlardır. (Bu sayede kısa zamanda Mezopotamya'nın tamamına sahip olmuşlardır.)  Tarihte bilinen ilk büyük imparatorluğu kurdular. Kurucuları SARGON, başkentleri AGADE'dir. (Tapınaklarına da AGADE denilirdi.)

 

En önemli mimari eserleri ZAFER ANITI'dır.  MÖ 3000 civarında Sümerler, Mezopotamya'nın kuzeyinde bulunan, ismini Akad şehir devletinden alan Akadlar ile önemli kültürel değişimlerde bulunmuşlardır. Akad dili günümüzde Sami dilleri olarak bilinen Arapça ve İbranice ile bağlantılıdır. Sami ismi; İncil'de anlatıldığı şekliyle İbrahim Peygamber'in ve dolayısıyla Yahudi ve Arap halklarının atası, Nuh Peygamber'in oğlu Sam'dan gelmektedir.

 

MÖ 2334 civarında Akadlı Sargon iktidara gelerek muhtemelen dünyadaki ilk hanedanlık imparatorluğunu kurmuştur. İmparatorluk Mezopotamya ve Doğu Akdeniz bölgesinde—günümüzdeki Suriye ve Lübnan—hem Akad hem Sümer dili konuşan halkları yönetmiştir. Kuruluşundan 180 yıl sonra MÖ 2154'te Akad İmparatorluğu yıkılmıştır.

 

3. Asur Uygarlığı (Asurlular / Asurlar): Milattan önce 2000 ve 609 yılları arasında hüküm sürmüştür. Medler ve Babiller son vermiştir. Yukarı Mezopotamya'da(Güneydoğu Anadolu) kurulmuşlar, Toroslar ve Kapadokya'ya kadar yayılmışlardır.

 

Anadolu'da ticaret kolonileri kurdular. (KÜLTEPE'de Çivi yazısını Anadolu'ya öğreterek, Anadolu'da tarih devirlerini başlattılar. Tüm çivi yazılı eserleri başkentleri NİNOVA'da toplayarak, ilk KÜTÜPHANECİLİK ve ARŞİVCİLİK Faaliyetini başlattılar.

 

Asur devleti, ismini kuzey Mezopotamya'daki ilk başkenti olan ve Aşur olarak da bilinen antik Aššur şehrinden alır. Aşur aslen Akad İmparatorluğu'nda Sargon ve veliahtları tarafından yönetilen, Akad dili konuşulan şehir devletlerinden biriydi. Akad İmparatorluğu'nun çöküşünden yüzlerce yıl sonra Asur devleti büyük bir imparatorluk haline geldi.

 

MÖ 21. yüzyılın sonlarından MÖ 7. yüzyılın sonlarına kadar geçen 1400 yıl boyunca, Akad dili konuşan Asurlular Mezopotamya'da, özellikle de kuzeyinde baskın bir güç olmuşlardır. İmparatorluk, MÖ 7. yüzyılın sonunda çökmeden önce zirve dönemini yaşamıştır. Asur İmparatorluğu'nun sınırları o zamanlar doğuda Pers İmparatorluğu'na—günümüzde İran—, batıda Mısır ve Kıbrıs'a dayanıyordu. Asurlular'ın egemen güç olmadığı nadir dönemler arasında Hammurabi'nin kurduğu Babil İmparatorluğu dönemi ve iktidarda kimsenin olmadığı karışık ve karanlık dönemler bulunmaktadır.

 

4. Babil Uygarlığı (Babiller): 1900 ve 539 yılları arasında hüküm sürmüştür. Hititler ve Persler son vermiştir. Babil MÖ 1894 civarında kurulduğunda, Mezopotamya merkezindeki 100 yıllık küçük bir şehir devletiydi. MÖ 1792 ile 1750 arasındaki Hammurabi saltanatında işler değişti. Hammurabi, etkin bir merkezi yönetim kuran yetenekli bir hükümdardı. Aynı zamanda Babil'i yabancıların egemenliğinden kurtardı ve tüm Güney Mezopotamya'yı fethederek bölgeye istikrar ve imparatorluk ismini getirdi.

 

Babil'in ilk hanedanlık dönemindeki en önemli eserlerinden biri Hammurabi Kanunları adlı bir yasalar derlemesiydi. Bu derleme, MÖ yaklaşık 1754'te yapılmış ve Sümer, Akad ve Asur devletlerinin önceki yazılı yasalarını kimi açılardan tekrar etmiş, kimi açılardan geliştirmiştir. Hammurabi Kanunları MÖ 2100 ile 2050 yılları arasında Sümer kralı Ur-Nammu'nun hazırlattığı Ur'un Kanunu'na oldukça benzer. Hammurabi Kanunları, dünyada büyük bir uzunlukta olup da çözümlenebilmiş en eski metinlerdendir.

 

Babil'in 6. kralı Hammurabi tarafından MÖ 1754 civarında hazırlanan bu kanunlar, dikilitaş ve kil tabletlere yazılmıştır. Toplumsal statüye bağlı olarak değişen ve "göze göz, dişe diş" şeklinde kısas mantığıyla düzenlenen 282 kanundan oluşur. Örneğin soylu sınıftan bir kişi bir kölenin kolunu kırarsa para cezasına çarptırılır; ancak soylu biri başka bir soylunun kolunu kırarsa suçlunun da kolu kırılırdı. Kimilerine göre bu kanunlar anayasal hükumetin, masumiyet karinesinin ve bir davada kişinin kanıt sunabilmesinin erken dönemde görülen biçimiydi.

 

Hammurabi'nin kurduğu Babil İmparatorluğu, Babil'in MÖ 1531'de istilacılar tarafından ele geçirilmesine dek 260 yıl varoldu. MÖ 626 ve 539 yılları arasındaki dönemde Babil, Yeni Babil İmparatorluğu olarak kendini bölgede tekrar öne çıkardı. Bu yeni imparatorluk, MÖ 539'da Persler tarafından yıkılmış, Persler MÖ 335'e yani Büyük İskender'in hüküm sürdüğü döneme kadar bölgeyi kontrolleri altında tutmuştur.

 

İlk "Mutlak Krallık" anlayışı Babil'de ortaya çıkmıştır. Ünlü kralları HAMMURABİ, ilk ANAYASA olarak bilinen "Hammurabi Kanunlarını" oluşturdu. (Bu kanunlar Sami geleneklerinden ve Urukagine kanunlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.)

 

"Babil Kulesi" ve "Babil'in Asma bahçeleri" en önemli eserleridir.

 

5. Elam Uygarlığı (Elamlılar): M. Ö. 1400 yıllarında hüküm sürmüştür.

 

6. Hititler: Anadolu'ya Kafkaslar'dan geldikleri tahmin edilmektedir. Kızılırmak çevresinde kurulmuştur. Başşehirleri HATTUŞAŞ (Boğazköy)'dır. Hititler Suriye toprakları için Mısır ile yaptıkları savaş sonucunda KADEŞ ANTLAŞMASINI imzaladılar. Kadeş Antlaşması tarihte bilinen ilk antlaşmadır.

 

Hititler'de asillerden oluşan PANKUŞ denilen bir meclis vardı. Bu meclis kralın yetkilerini kısıtlıyordu. Hititlerde kraldan sonra en yetkili kişi TAVANANNA denilen kraliçeydi.

Hititler krallarının hayatlarını anlatan ANAL adını verdikleri yıllıkları hazırlayarak, tarafsız TARİH YAZICILIĞI'nı başlatmışlardır.

 

Hititler kayaları düzleştirerek, tanrı kabartmaları yapmışlardır. ( İvriz ve Yazılıkaya Kabartmaları Hititlere aittir.) Hititler Asurlular tarafından yıkıldılar.

 

7. Lidyalılar:  Bugünkü Gediz ve Menderes ırmakları arasındaki bölgeye eski çağlarda LİDYA deniliyordu. Başkentleri SARDES(Sard)'dır. Lidyalılar ticarette geliştiler. Tarihte PARA'yı ilk kez kullanan Lidyalılar'dır. Lidyalılar Efes'ten başlayıp, Mezopotamya'daki Ninova'ya kadar uzanan KRAL YOLU'nun açılmasında Etkili oldular.

 

Lidyalılara Persler son vermiştir. Lidyalıların kısa zamanda yıkılmasının sebebi, ordularının çeşitli kavimlerden toplanan ücretli askerlerden oluşmasıdır.(Düzenli ve sürekli milli ordusunu oluşturamamıştır.)

 

8. Persler: Anadolu M.Ö 543-333 yılları arasında İran'da kurulan PERS İMPARATORLUĞUNUN hakimiyetinde kaldı.

 

 

_________________________________________

_____________

Kaynaklar:

yunus.hacettepe.edu.tr

www.arkeolojikhaber.com

tr.khanacademy.org