Merhaba,
Mezopotamya, meveraünnehir(iki nehir arası bölge) olarak da bilinen coğrafi alan, günümüzü değin binlerce yıl yüzlerce medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Ne yazık ki bugün bu medeniyetlerin hepsinin malumatı elimizde/gün ışığına çıkmış değil.
Fakat Türkiye'nin de toprakları bulunan mezopotamya coğrafyasında gizemli olaylar yaşandığı, kültürel dönüşümlere ev sahiplik yapıldığı ve devasa atılımlara gebe olan insan topluluklarının yaşadıklarını biliyoruz.
İşte bu yazımda sizlere bu insan topluluklarından (bkz: uygarlıklardan) en bilinen birkaçını tanıtacağım.
Hemen sıralayalım...
(aşağıdaki listede tamamıyle mezopotamyaya hakim olan uygarlıklare yere verilmeyip, bunu yerine mezopotamya kültürüne sahip ve bu bölgede etkinlik göstermiş uygarlıkların ismi zikredilmiştir. Yani listede, mezopotamyayla kütlür etkileşimi yaşamış, savaş ve siyasi olaylarda bulunan devletler yer alıyor.)
***
Tarihte bilinen
mezopotamya uygarlıkları
1. Sümer Uygarlığı
(Sümerler): Milattan önce 4.000 ve 2350
yılları arasında hüküm sürmüştür. Akad ve Elamlılar son vermiştir. Birbirinden
bağımsız SİTE denilen şehir devletleri halinde yaşadılar. En önemli şehirleri;
Ur, Uruk, Lagaş'tır. Bu şehir devletleri ENSİ veya PATESİ denilen Rahip-krallar
tarafından yönetiliyordu.
Çok
tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarına ZİGGURAT denirdi.Mezopotamya'da
evler ve tapınaklar taş az olduğundan kerpiç ve tuğladan yapılmıştır.NOT: Hem
bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüze
kadar ulaşmamıştır. Günümüz
Uygarlığının temeli olan yazıyı (ÇİVİ YAZISI) ilk kez Sümerler bulmuştur.(MÖ.
3500) .. Tarihte İlk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından
oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devleti
diyebiliriz.
NOT:
Lagaş Kralı URUKAGİNE tarafından oluşturulan ilk yazılı kanunlar "fidye ve
bedel" sistemine dayanıyordu. Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri;
Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dir.
Sümerler
Matematik ve Geometrinin temellerini atnışlardır. (Dört işlemi bulmuşlar,
dairenin alanını hesaplamışlar, çarpma ve bölme cetvelleri hazırlamışlardır.) Sümerler
astronomide de gelişmişlerdir. (Burçları bulmuşlar, bir ayı 30, bir yılı 360
gün olarak hesaplamışlardır.
NOT:
Dünyada ilk kez AY YILI hesabına dayanan takvimi Sümerler bulmuşlardır. Son
araştırmalara göre örf, adet,geleneklerine ve dil yapılarına, kullandıkları
aletlere bakılarak Sümerlerin Mezopotamya'ya Orta Asya'dan geldikleri Türk
olabilecekleri tahmin edilmektedir.
Akkadlar
tarafından yıkılmışlardır. Sümerler ile başlayalım. Bölgedeki ilk şehir uygarlığı
olan Sümer uygarlığının MÖ 4000 civarında - veya 6000 yıl önce- güney
Mezopotamya'da kurulduğu düşünülüyor. Mezopotamyalılar MÖ 3000'lerde, kil
tabletlere uygulanmış çivi şeklinde yazmalarla ilk yazılı metinleri geliştiren
toplumlardan. Bu çivi yazısı, yöredeki diğer toplulukların da kendi
dillerini yazıya aktarmak için yaklaşık 2000 yıl boyunca kullandıkları bir yazı
şekliydi. Ancak günümüzde kullanılan yazının da temeli olan Fenike alfabesi
milattan önceki ilk bin yılda en çok kullanılan yazı biçimi olduktan sonra
durum değişti.
Çivi yazısı
ayrıca dünyanın ilk büyük edebi eserlerinden biri olan Gılgamış Destanı'nın
hazırlanmasında da kullanılan yazı biçimidir. Mezopotamyalılar yazıyı
alım-satım kayıtlarını metne dökmek, mektup yazmak ve hikayeler anlatmak için
de kullanmıştır. İnsanlığın büyük buluşlarından olan ve keşfi Mezopotamya'da MÖ
3500'lere dayandırılan tekerleği de Sümerlilerin yaptığı düşünülür.
Sümerliler, Basra Körfezi'ne
yolculuk ve Kuzey Hindistan'daki Harappalılar ile ticaret yapmalarına olanak
sağlayan gemiler üretmiştir. Kumaş, deri, yarı değerli Harappan taşlarından
mücevherler, bakır, inci ve fildişi eşya ticareti yapmışlardır.
Sümerler'in dini çok tanrılıydı ve
tanrıların çoğu insana benzeyen biçimlerdeydi. Bu tanrılar için çoğu kentin
merkezinde yer alan zigguratların üzerine tapınaklar inşa edilmiştir. Bu
yapıların tamamlanması ise binlerce insanın çalışmasıyla yıllar sürmüştür.
2. Akad Uygarlığı
(Akadlar): Milattan önce 2350 ve 2150 yılları arasında
hüküm sürmüştür. Guttiler son vermiştir. Arap Yarımadasından Mezopotamya'ya
gelen Sami kökenli bir kavimdir.
İlk
sürekli ve düzenli orduları kurmuşlardır. (Bu sayede kısa zamanda
Mezopotamya'nın tamamına sahip olmuşlardır.)
Tarihte bilinen ilk büyük imparatorluğu kurdular. Kurucuları SARGON,
başkentleri AGADE'dir. (Tapınaklarına da AGADE denilirdi.)
En
önemli mimari eserleri ZAFER ANITI'dır. MÖ 3000
civarında Sümerler, Mezopotamya'nın kuzeyinde bulunan, ismini Akad şehir
devletinden alan Akadlar ile önemli kültürel değişimlerde bulunmuşlardır. Akad
dili günümüzde Sami dilleri olarak bilinen Arapça ve İbranice ile
bağlantılıdır. Sami ismi; İncil'de anlatıldığı şekliyle İbrahim Peygamber'in ve
dolayısıyla Yahudi ve Arap halklarının atası, Nuh Peygamber'in oğlu Sam'dan
gelmektedir.
MÖ 2334 civarında Akadlı Sargon iktidara gelerek
muhtemelen dünyadaki ilk hanedanlık imparatorluğunu kurmuştur. İmparatorluk
Mezopotamya ve Doğu Akdeniz bölgesinde—günümüzdeki Suriye ve Lübnan—hem Akad
hem Sümer dili konuşan halkları yönetmiştir. Kuruluşundan 180 yıl sonra MÖ
2154'te Akad İmparatorluğu yıkılmıştır.
3. Asur Uygarlığı
(Asurlular / Asurlar): Milattan önce 2000 ve 609
yılları arasında hüküm sürmüştür. Medler ve Babiller son vermiştir. Yukarı
Mezopotamya'da(Güneydoğu Anadolu) kurulmuşlar, Toroslar ve Kapadokya'ya kadar
yayılmışlardır.
Anadolu'da
ticaret kolonileri kurdular. (KÜLTEPE'de Çivi yazısını Anadolu'ya öğreterek,
Anadolu'da tarih devirlerini başlattılar. Tüm çivi yazılı eserleri başkentleri
NİNOVA'da toplayarak, ilk KÜTÜPHANECİLİK ve ARŞİVCİLİK Faaliyetini başlattılar.
Asur devleti, ismini kuzey
Mezopotamya'daki ilk başkenti olan ve Aşur olarak da bilinen antik Aššur
şehrinden alır. Aşur aslen Akad İmparatorluğu'nda Sargon ve veliahtları
tarafından yönetilen, Akad dili konuşulan şehir devletlerinden biriydi. Akad
İmparatorluğu'nun çöküşünden yüzlerce yıl sonra Asur devleti büyük bir
imparatorluk haline geldi.
MÖ 21. yüzyılın sonlarından MÖ 7.
yüzyılın sonlarına kadar geçen 1400 yıl boyunca, Akad dili konuşan Asurlular
Mezopotamya'da, özellikle de kuzeyinde baskın bir güç olmuşlardır.
İmparatorluk, MÖ 7. yüzyılın sonunda çökmeden önce zirve dönemini yaşamıştır.
Asur İmparatorluğu'nun sınırları o zamanlar doğuda Pers
İmparatorluğu'na—günümüzde İran—, batıda Mısır ve Kıbrıs'a dayanıyordu.
Asurlular'ın egemen güç olmadığı nadir dönemler arasında Hammurabi'nin kurduğu
Babil İmparatorluğu dönemi ve iktidarda kimsenin olmadığı karışık ve karanlık
dönemler bulunmaktadır.
4.
Babil Uygarlığı (Babiller): 1900 ve 539 yılları arasında
hüküm sürmüştür. Hititler ve Persler son vermiştir. Babil MÖ
1894 civarında kurulduğunda, Mezopotamya merkezindeki 100 yıllık küçük bir
şehir devletiydi. MÖ 1792 ile 1750 arasındaki Hammurabi saltanatında işler
değişti. Hammurabi, etkin bir merkezi yönetim kuran yetenekli bir hükümdardı.
Aynı zamanda Babil'i yabancıların egemenliğinden kurtardı ve tüm Güney
Mezopotamya'yı fethederek bölgeye istikrar ve imparatorluk ismini getirdi.
Babil'in ilk hanedanlık dönemindeki
en önemli eserlerinden biri Hammurabi Kanunları adlı bir
yasalar derlemesiydi. Bu derleme, MÖ yaklaşık 1754'te yapılmış ve Sümer, Akad
ve Asur devletlerinin önceki yazılı yasalarını kimi açılardan tekrar etmiş,
kimi açılardan geliştirmiştir. Hammurabi Kanunları MÖ 2100 ile 2050 yılları
arasında Sümer kralı Ur-Nammu'nun hazırlattığı Ur'un Kanunu'na oldukça benzer.
Hammurabi Kanunları, dünyada büyük bir uzunlukta olup da çözümlenebilmiş en
eski metinlerdendir.
Babil'in 6. kralı Hammurabi
tarafından MÖ 1754 civarında hazırlanan bu kanunlar, dikilitaş ve
kil tabletlere yazılmıştır. Toplumsal statüye bağlı olarak değişen ve
"göze göz, dişe diş" şeklinde kısas mantığıyla düzenlenen 282
kanundan oluşur. Örneğin soylu sınıftan bir kişi bir kölenin kolunu kırarsa
para cezasına çarptırılır; ancak soylu biri başka bir soylunun kolunu kırarsa
suçlunun da kolu kırılırdı. Kimilerine göre bu kanunlar anayasal hükumetin,
masumiyet karinesinin ve bir davada kişinin kanıt sunabilmesinin erken dönemde
görülen biçimiydi.
Hammurabi'nin kurduğu Babil
İmparatorluğu, Babil'in MÖ 1531'de istilacılar tarafından ele geçirilmesine dek
260 yıl varoldu. MÖ 626 ve 539 yılları arasındaki dönemde Babil, Yeni Babil
İmparatorluğu olarak kendini bölgede tekrar öne çıkardı. Bu yeni imparatorluk,
MÖ 539'da Persler tarafından yıkılmış, Persler MÖ 335'e yani Büyük İskender'in
hüküm sürdüğü döneme kadar bölgeyi kontrolleri altında tutmuştur.
İlk
"Mutlak Krallık" anlayışı Babil'de ortaya çıkmıştır. Ünlü kralları
HAMMURABİ, ilk ANAYASA olarak bilinen "Hammurabi Kanunlarını"
oluşturdu. (Bu kanunlar Sami geleneklerinden ve Urukagine kanunlarından
yararlanılarak hazırlanmıştır.)
"Babil
Kulesi" ve "Babil'in Asma bahçeleri" en önemli eserleridir.
5. Elam Uygarlığı
(Elamlılar): M. Ö. 1400 yıllarında hüküm
sürmüştür.
6. Hititler:
Anadolu'ya Kafkaslar'dan geldikleri tahmin edilmektedir. Kızılırmak çevresinde
kurulmuştur. Başşehirleri HATTUŞAŞ (Boğazköy)'dır. Hititler Suriye toprakları
için Mısır ile yaptıkları savaş sonucunda KADEŞ ANTLAŞMASINI imzaladılar. Kadeş
Antlaşması tarihte bilinen ilk antlaşmadır.
Hititler'de
asillerden oluşan PANKUŞ denilen bir meclis vardı. Bu meclis kralın yetkilerini
kısıtlıyordu. Hititlerde kraldan sonra en yetkili kişi TAVANANNA denilen
kraliçeydi.
Hititler
krallarının hayatlarını anlatan ANAL adını verdikleri yıllıkları hazırlayarak,
tarafsız TARİH YAZICILIĞI'nı başlatmışlardır.
Hititler
kayaları düzleştirerek, tanrı kabartmaları yapmışlardır. ( İvriz ve Yazılıkaya
Kabartmaları Hititlere aittir.) Hititler Asurlular tarafından yıkıldılar.
7. Lidyalılar: Bugünkü Gediz ve Menderes ırmakları
arasındaki bölgeye eski çağlarda LİDYA deniliyordu. Başkentleri
SARDES(Sard)'dır. Lidyalılar ticarette geliştiler. Tarihte PARA'yı ilk kez
kullanan Lidyalılar'dır. Lidyalılar Efes'ten başlayıp, Mezopotamya'daki
Ninova'ya kadar uzanan KRAL YOLU'nun açılmasında Etkili oldular.
Lidyalılara
Persler son vermiştir. Lidyalıların kısa zamanda yıkılmasının sebebi,
ordularının çeşitli kavimlerden toplanan ücretli askerlerden
oluşmasıdır.(Düzenli ve sürekli milli ordusunu oluşturamamıştır.)
8. Persler:
Anadolu
M.Ö 543-333 yılları arasında İran'da kurulan PERS İMPARATORLUĞUNUN
hakimiyetinde kaldı.
_________________________________________
_____________
Kaynaklar:
yunus.hacettepe.edu.tr
www.arkeolojikhaber.com
tr.khanacademy.org
